1. Arloa kopurutan
Aurten 122 espediente kudeatu dira sail honetan eta honakoa izan da eragindako administrazioen araberako banaketa:
• Tokiko administrazioa 103
• Euskal Autonomia Erkidegoaren Administrazio Orokorra (Eusko Jaurlaritza) 4
• Foru administrazioa 1
Azpiarloen araberako banaketari erreparatuz gero, honela sailkatuko litzateke:
• Administrazioaren funtzionamendua eta administrazio-prozedura 41
• Kontratazio-araubidea, ondarea eta administrazio-erantzukizuna 37
• Tokiko zerbitzu publikoak 25
• Udal-erroldaren kudeaketa 7
• Informazioa eta herritarren parte-hartzea 7
• Herritarren eskubideak 3
• Beste alderdi batzuk 2
Aurten hainbat kexa bideratu ditugu, ekitaldi honetan jasotakoak eta aurreko ekitaldietan ebatzi geratu zirenak, batez ere azken hiruhilekoari dagozkionak. Kexa horien biderapenari buruzko xehetasunak direla eta, nabarmendu behar da ondorengo egoeran daudela txosten hau idatzi den unean:
Arlo honetan, lantzen den esparrua orokorra denez, gai gehienak toki administrazioetara bideratutako kexen gainekoak dira. Arartekoaren aurrean herritarrek planteatutako alderdi nabarmenenak, neurri handi batean, toki administrazioen funtzionamendu orokorrari buruzkoak dira; izapidetzen diren eskaeren erantzun faltaren arazoa ( isiltasuna) eta aurkeztutako salaketen ebazpena gehiegi luzatzea bereziki nabarmentzen dira. Bidenabar, administrazio prozeduraren oinarrizko zenbait izapide ez betetzeak ere kexa ugari eragiten ditu oraindik (alegazioetarako entzunaldiak, etab.), baita administrazio egintzetan arrazoi gutxiegi edo arrazoirik ez ematea ere; egoera horien guztien ondorioz, kaltetutako pertsonek ezin diote administrazioaren jardunari eraginkortasunez eta beharrezko berme guztiekin aurre egin.
Halaber, informazio publikoa izateko sarbide eskubideari lotutako alderdiak ezin dira aipatu gabe utzi, Administrazio Publiko guztietarako Gardentasunari, informazio publikoa eskuratzeko bideari eta gobernu onari buruzko abenduaren 9ko 19/2013 Legea indarrean sartu zenetik; izan ere, eskaera egin beharrik gabe, eskubidea balia dezaketen pertsona guztien titulartasuneko eskubide bihurtu zen. Eskubidea herritarren kontrol demokratikorako eta administrazio jarduna aztertzeko oinarrizko tresna gisa ikusi behar da, hala gizarte gaietan parte hartzea handiagoa izan dadin. Hori dena eraginkorra izan dadin, administrazio publikoek eskubidea betetzea bermatzeko protokoloak kasuan kasuko antolaketa guztian eta zeharkakotasunez bultzatu behar dituzte.
Arloan nabarmendu beharreko beste gai bat udal jabetza publikoari eta horren kudeaketari buruzkoa da. Ildo horretan, alde batetik, terrazak eta mahaiak jarriz espazio publikoa okupatzeko udalek ematen dituzten baimenen betekizunak ez betetzeari eta udal ordenantzak ez betetzeari buruzko zenbait kexa izapidetu dira . Beste alde batetik, ezohiko jaiak direla eta, espazio publikoa txosnak eta bestelako instalazioak jartzeko erabiltzeari buruzko hainbat kexa ere jaso dira, besteak beste, esleipen irizpideak zehatzak eta gardenak ez direlako edota marko legala betetzen ez delako.
Zertzelada labur hauekin bukatzeko, udal mailako funtsezko zerbitzuetan (bideak, urak, argiak, etab.) hobekuntzak egitea edota zerbitzu publikoak jartzea oraindik ere eskatu egiten da.
Jasotako kexen izapidetze faseen betetze mailari dagokionez, jardun okerren bat antzeman den espedienteen kopuru handi batean administrazio eskudunek Arartekoaren oharrak onartu dituzten arren, Arartekoak gomendio zehatzen bat plazaratu duen ebazpenen kasuan gehienak ez dira onartu, hurrengo atalean azaldu den moduan.
2. Kexarik aipagarrienak
Atal honetan erakunde honek arlo honetan izapidetutako kexa esanguratsuenak laburbildu ditugu, lantzen den gaia dela-eta edo kexan aipatutako gaia berria delako; gomendioren bat jaso dutenak bereziki azpimarratu dira, azpiarlo materialen arabera multzokatuta, jarraian azaldutako epigrafeen arabera.
2.1. Administrazio prozedura eta Administrazioaren funtzionamendua
Administraziora jotzen dutenean, herritarrek izapidetzen dituzten eskaerei garaiz eta zuzen erantzuteko administrazioaren jardun eraginkorra eskatzeko eskubidea daukate. Arartekoak zenbait kexatan izandako esku hartzea bukatu egin da administrazioen aurrean erreklamatutako administrazio espedienteak etenda edo izapidetu gabe zeudelako. Hortaz, Arartekoaren 2016ko otsailaren 29ko Ebazpenaren bitartez, gomendioa igorri zitzaion Gasteizko Udalari desjabetutako lonja baten balio justuari buruzko espedientea behar bezala izapidetu zezan (gomendio hori ez da onartu). Jarduketa horretan, gainera, aipatutako auzia ebazteko entitate edo erakunde arduradunak zehaztasun falta zuelako ere kexu agertu zen kexagilea. Administraziora jotzen duten pertsonek nora jo behar duten jakiteko eta aurkeztutako eskaera ebazteko eskumena zein erakunde edo organok duen jakiteko eskubidea daukate.
Udal egituren eta erakunde horien barne antolaketaren konplexutasunak ezin du, inolaz ere ez, herritarren babesgabetasun egoera sorrarazi, eta entitateak berak horrelako gaiak ebazteko barne prozedurak izan behar ditu, kasuan kasuko prozedura edo protokoloen bitartez. Toki araubidearen oinarriak arautu zituen apirilaren 2ko 7/1985 Legeak toki administrazio berberaren mendeko entitate eta organoen artean sor daitezkeen eskumen gatazkak argitzeko prozedura xedatu zuen.
Nolanahi ere, 19/2013 Legea indarrean sartu zenetik, administrazio publikoek eta merkataritza sozietateek (kapitalaren % 100 udalarena baldin bada) egoitza elektronikoetan edo webguneetan erakundearen, antolaketaren eta plangintzaren gaineko informazioa emateko betebeharra daukate (6. artikulua). Horrenbestez, garatzen dituzten funtzioak, aplikagarria zaien araudia eta baliatzen duten antolaketa egitura zehatz-mehatz azaldu eta horren gaineko informazioa argitaratu beharko dute, erakundera jotzen duten herritarrek arazoak konpontzeko zein atalera jo behar duten jakin dezaten.
Urtez urte Arartekoak errepikatu duen moduan, administrazio publikoek ahalegin handiagoa egin behar dute egiten duten lana eta horren arrazoiak herritarren aurrean azaltzeko, baita erabakitzeko ahalmenaren barruan hartutako erabakiei dagokienez ere, erabaki horiek justifikatzen dituzten arrazoi zehatzak eta horiekin zehazki lortu nahi dena jakin ahal izateko. Hartutako erabakiak justifikatzeko helburuak hartutako erabakia aproposena dela ebazteko balio behar du, administrazio jardunaren arbitrariotasuna baztertu ahal izatekoa.
Aurkeztutako eskaeren izapidetze eta erantzun faltaren gaineko arazoarekin jarraituz, Arartekoaren 2016ko martxoaren 16ko Ebazpenaren bitartez, Guardiako Udalari gomendatu zitzaion bere garaian formalizatutako salerosketa kontratua eskritura publikora igo ahal izateko beharrezko izapideei buruzko eskaerari erantzun ziezaion (gomendioa ez da onartu). Horren haritik, Zaldibiako Udalari gomendatu zitzaion espazio publikoa terrazekin okupatzeko baimena izapidetzeko eta zegokion tasa igor zezan irabazizko aprobetxamenduagatik, kexa aurkeztu zuen pertsonak salatu bezala (Arartekoaren 2016ko maiatzaren 19ko Ebazpena; onartu egin zen).
Azken gomendio hori eta izapidetutako beste kexa batzuk direla medio, legezkotasunaren printzipioa betetzeko eskaera azpimarratu behar da, arlo bakoitzean aplikatu beharreko lege arauari dagokionez zein araudia bera betetzeari dagokionez, eta udal mailan ordenantza eta araudiei dagokie. Hainbat kexatan jaso den moduan, udal eskumeneko zerbitzuen prestazio eta kudeaketan, hainbat arrazoirengatik, udal araudia bera ez da aplikatzen edo ez da zuzen interpretatzen.
2.2. Udal erroldaren kudeaketa
Arlo honetan jasotako kexak gutxitu egin dira, baina udal erroldan izena ematea oinarrizko gizarte prestazioak jasotzeko beharrezko sarbide atea denez, gai hau nabarmentzen jarraitu behar dugu, legezkotasuna zorrotz betetzea eskatzeko. Udal errolda kudeatzeko udaletarako jarraibide teknikoetan erroldatzeko eta erroldaren kudeaketan sortzen diren zenbait egoera argitzeko prozedura zehazten da (2015eko martxoaren 16ko Ebazpena, 2015eko martxoaren 24ko BOEa).
Ebatzitako kexen artean nabarmendu behar da errolda eskaera bat aurkezten denetik udalak hiru hileko epean ebatzi ez badu, orduan isiltasun positiboa (ebazpenaren 1.13 atala) gailentzen dela; hala, errolda eskatu duen pertsona eskatu duen datatik erroldatzea beste aukerarik ez dago. Hala ere, alta eman nahi den egoitzan benetan bizitzearen gaineko zentzuzko zalantzak baldin badaude, orduan udalak ofiziozko baja izapidetzeari ekin diezaioke, interesdunari entzunaldia eskainiz kontraesana espedientea abiatuz eta kasuan kasuko lurralde esparruko errolda kontseiluari nahitaezko txostena igorriz.
Aurreko kasuez gain, oraindik ere erroldatzea berez ukatu egiten da (hau da, ebazpen formalik gabe) egoitza lekua ez denean legeztatutako etxebizitza bat. Eskatutako erroldatze lekuan erroldatzeko betebeharra du Udalak, betiere benetako helbidea denean eta hartzaileak komunikazioak jaso ahal baditu; “fikziozko helbide batean” erroldatzea ez da zuzena, esaterako udal gizarte zerbitzuen egoitzan; egoera hori bakarrik aplika daiteke udalerri batean bizi den pertsona batek etxerik ez badu. Horren haritik, erakunde honek Arratzua-Ubarrundiko Udalari igorri zion Arartekoaren 2016ko abuztuaren 11ko Ebazpena, baina udalak ez du gomendio hori onartu.
2.3. Informazioa eta herritarren parte-hartzea
Herritarrek gero eta gehiago eskatzen duten gai bat da gardentasuna, eta horixe azpimarratzen dute administrazioan dagoen informaziora sarbidea izateko eskubidea erreklamatuz erakunde honetan kexak aurkezten dituzten pertsonek, informazioa edozein euskarritan egonda ere; informazio hori legez ezarritako epeetan eman behar da, Gardentasunari, informazio publikoa eskuratzeari eta gobernu onari buruzko abenduaren 9ko 19/2013 Legearen 20. artikuluarekin bat etorriz. Ildo beretik nabarmendu behar denez, arloaren araudi berriarekin ez da beharrezkoa informaziora sarbidea izateko eskaera arrazoitzea, ezta interesduna izatea ere. Bidenabar, eskaera bat ezin da baztertu ziorik ez dagoelako, eta sarbidea ukatzeko zio indartua beharrezkoa da, legez aurreikusitako mugak aplikatzearen ondorioz.
Betebeharrei aurre egiteko erakunde guztia modu aktiboan kudeatu behar da, herritarren eskaerak arrakastaz konpontzea posible egiten duten beharrezko aldaketak eginez. Horren ildotik, zenbait gomendio igorri zaizkio Sopuertako Udalari, zenbait udal ondasun komunali buruzko eta azken bi urteetan lur zati publiko zein pribatuetatik zura atera duten enpresei buruzko informazioa emateko eskaerei erantzuteko (Arartekoaren 2016ko urriaren 25eko Ebazpena, eta Arartekoaren 2016ko urriaren 25eko Ebazpena, hurrenez hurren). Gomendioak onartu dira.
Gizarte zibilaren eta herritarren parte hartzeari dagokion maila zehatzean, helburua elkarteen eta beste interes talde batzuen bitartez gai publikoetan parte hartze aktiboagoa izatea da, besteak beste, udal erabakien organo gorenetan landu nahi diren ekimenak aurkeztuz. Hala ere, osoko bilkuran proposamenak jasotzea udal bakoitzean osoko bilkuraren araudi organikoan aurreikusitako araudi propioaren araberakoa da, eta horrelakorik ez badago, Toki araubidearen oinarriak arautu zituen apirilaren 2ko 7/1985 Legean eta berriki onartutako Euskadiko Toki Erakundeei buruzko apirilaren 7ko 2/2016 Legean; azken lege hori berria da, eta hirugarren atalean hizpide izango dugu. Oro har, salbu eta osoko bilkuran eztabaidatze aldera udal taldeek herri ekimen bat aurkeztea bereganatzen badute, araudi, ordenantza edo araudi proiektu bat aurkezteko prozedura eskakizun tasatu batzuen mende dago, tartean, bertan bizi diren herritarren ehuneko zehatz batek ekimena babestea; horrek zaildu egiten du horrelako ekimenek aurrera egiteko aukera izatea.
2.4. Herri-administrazioen ondarea
Aurreko ekitaldian bezala, udal jabari publikoa okupatzen duten terrazak eta mahaiak instalatu eta kaltetutako pertsonek aurkeztutako salaketen aurrean jardunik ezak ekarritako arazoei buruzko kexak oraindik ere badira, baimenetako baldintzak ez betetzeagatik zein udal araudia bera ez aplikatzeagatik.
Hala, Gernika-Lumoko Udalera igorritako gomendioan (Arartekoaren 2016ko abuztuaren 16ko Ebazpena) indarrean dagoen ordenantzaren arabera, espazio publikoa terrazekin okupatzeko baldintzak betearazteko eskatu zitzaion (gomendioa ez zen onartu). Ildo beretik, Ondarroako Udalak ere ez du onartu Arartekoaren 2016ko abuztuaren 1eko Ebazpena; horren bitartez, mahaiak eta aulkiak instalatzeko baimen bat indargabetzeko aholkatu zitzaion, jabari publikoaren okupazioa erregulatzen duen udal ordenantzaren aurkakoa izateagatik.
Beste alde batetik, kaleko salmenta egiteak edo udalek antolatutako aldizkako azoketan parte hartzeak ere hainbat jardun eragin ditu; horietan, horretarako eskuragarri dagoen espazio publikoa banatzeko interesdunen artean lizitazio publikoaren bitartez lehia sustatzeko premia adierazi da. Deialdien oinarriak onartzean, horrelakoetan espazio publikoa esleitzeko aintzat hartu beharreko alderdietako bat, hain zuzen ere, irizpideak Zerbitzu jardueretan aske sartzeari eta aritzeari buruzko azaroaren 23ko 17/2009 Legearen II. kapituluan aurreikusitako mugekin bat etortzea da. Zehazki esateko, espazio publikoa aukeratu eta esleitzeko irizpideak finkatzean debekatutako betekizunak aintzat hartu behar dira, Legearen 10. artikuluaren arabera, besteak beste, emailearen bizilekua edo jarduera lehenago aldi zehatz batean lurralde horretan garatu izana irizpide baztertzaile gisa jotzen dira. Horren haritik, Bermeoko Udalarekin izandako esku hartze bat ere bukatutzat eman da; erakunde horretara Arartekoaren 2016ko martxoaren 7ko Ebazpena igorri zen, aldian behingo azoketan espazio publikoa legeria errespetatuz adjudikatzeko gomendatuz. Udalak gomendioa onartu zuen. Halaber, Erandioko Udalari ere gomendio bat igorri diogu, kaleko salmenta erregulartzeko udal araudiari dagokionez, arlo honetako hirugarren atalean jaso den moduan.
2.5. Ondare-erantzukizuna
Txosten hau egitean egiaztatu denez, beste behin ere, administrazio publikoen ondare erantzukizunari lotutako gaiak planteatzeko herritarrek erakunde honetara jotzeko konstantzia dute. Kexa horien sorburua, jakina denez, kalte materialak edota pertsonalak eragin dituen gertaera bat administrazio arduradunaren aurrean kaltetuek aurkeztutako erreklamazioak dira, kaltetuen arabera ez badute horrelakorik jasan behar eta, horrenbestez, kalte ordainak jaso behar dituzte.
Aurreko txostenetan adierazi den moduan, ohikoa da kexa zehatzak erreklamazioak baztertzeko edo epe barruan eman gabeko ebazpenen berariazko adierazpenekin bat ez etortzea. Txosten honetan 2014. urteko txostenean nabarmendu zen gai batera joko dugu berriz ere.
Partikular bat eta administrazio publiko bat egoteaz gain, kontratista edo emakidadun gisa ageri den hirugarren alderdi inplikatu bat ere badaukaten administrazio espedienteei lotutako kexei buruz ari gara; egoerak horrelakoak izan arren, administrazioek ezin dute beste alde batera begiratu. Orduan esaten zenez, kexagileek eztabaiden muinari buruzko erabakiak izateko administrazioaren praxi ona antzematen zen. Hau da, interesdunak administraziora edo hirugarren batengana jotzeko gaitasuna dauka, eta lehena aukeratzen du; administrazioak kasuan kasuko espedientea izapidetzeko betebeharra dauka, erantzukizuna dagoen ala ez eta, hala badagokio, kalte-ordaina nork ordaindu behar duen zehaztuz.
Jardun horretan, eta aipatutako ildoan, aldeko jarrera hori modu argian agertu duten zenbait gai aipatu behar dira. Kexak izapidetzean kexagileen eskaeren aldeko ebazpenak eman ziren, eta azalpen atalean honako esamoldeak jaso ziren: “agintzea…“ eta “-ri eskatzea…”; eragindako kalteen erantzuletzat jotako hirugarrenei zuzenduta zeuden.
Atala osatzeko zenbait araudi argitaratu eta indarrean sartzeak eragindako berrikuntzak aipatu behar dira, hain zuzen ere urriaren 1eko 39/2015 Legea, Herri Administrazioen Administrazio Prozedura Erkideari buruzkoa, eta urriaren 2ko 40/2015 Legea, Sektore Publikoaren Araubide Juridikoarena.
Lehenengoak ondare erantzukizuneko erreklamazio espedienteetan jarraitu beharreko prozedura arauak jaso ditu; bigarrenak, berriz, printzipio orokor arautzaileak ditu hizpide. Horrenbestez, orain arte arlo honetako diziplina ezartzen zuten Herri Administrazioen Araubide Juridikoaren eta Administrazio Prozedura Erkidearen 30/1992 Legea eta martxoaren 26ko 492/1993 Errege Dekretua indargabetu dituzte, ondare erantzukizunaren arloan administrazio publikoen prozeduretarako arautegia onartu zuena.
2.6. Tokiko zerbitzu publikoak
Aurten udalerri guztietan nahitaez eman beharreko zerbitzu publikoei buruzko hainbat kexa jaso dira, esaterako argi publikoak, saneamendua, hilerriak, ur hornidura eta hiri hondakin solidoak jasotzeko zerbitzua. Herritarrek jasotzen dituzten zerbitzuak oro har hobetzea eskatzen du, edo horiek jasotzeko eskubidea badaukate zerbitzuok finkatzeko eskatzen dute, ematen ez bazaizkie, bereziki landa eremuan.
Emandako zerbitzu publiko desegokiaren adibide gisa, hiri hondakin solidoak jasotzeko edukiontziek kokapen desegokia izateari buruzko kexak izapidetu ditugu. Hala, Añanako Kuadrillari, Osmako Administrazio Batzarrari eta Arabako Foru Aldundiari gomendio bat igorri diegu (Arartekoaren 2016ko azaroaren 9ko Ebazpena), Osma herrian dauden hiri hondakinak biltzeko edukiontziak beste leku batean jar ditzatela eskatuz; izan ere, une horretan kokapen desegoki batean zeuden, bai beste baten jabetzan kalteak eragiten zituztelako, bai errepideko erabiltzaileen bide segurtasunerako kaltegarriak izan zitezkeelako.
3. Lege-arloko berritasunak
Azkenean, autonomia erkidegoak badu udal lege bat: Apirilaren 7ko 2/2016 Legea, Euskadiko Toki Erakundeei buruzkoa. Legearen zioen azalpenean jaso zenez, EAEko egitura juridiko eta instituzionalaren zutabeetako bat izan beharko zukeen arren, hogeita hamar urte baino gehiago behar izan dira testua onartzeko.
Horrelako arauetan ohikoa den bezala, alderdi berritzaileenetako batzuk aplikatzea atzeratu egiten da, epe nahiko luzeetan, esaterako gardentasunaren gaineko betebeharrak, gardentasun ataria edota zerbitzu gutunari dagozkionak (bosgarren eta seigarren xedapen iragankorrak). Halaber, lehenengo xedapen iragankorra ere aipatu behar da, udalerrien eskumen propioei buruzkoa, Legearen 17.1. artikuluan aurreikusitako esparru materialetan behin-behineko zuzeneko esleipenen bitartez.
4. Ofiziozko espedienteak
Aurreko ekitaldian abiarazitako ofiziozko espedienteen jarraipen gisa, erakundeak Erandio udalerrian kaleko salmentari buruzko ofiziozko espediente baten esku hartzea bukatu du, kaleko salmenta arautzeko ordenantza ez zegoelako egokituta martxoaren 1eko 1/2010 Legera, aldatu zuena Txikizkako merkataritza antolatzeko urtarrilaren 15eko 7/1996 Legea eta kalez kaleko salmentan edo salmenta ibiltarian aritzeko jarduera arautzen duen otsailaren 26ko 199/2010 Errege Dekretua . Ordenantzak araudi berrietara egokitzean kaleko salmentaren jardun libreari ezin zaizkio mugak ezarri, salbu eta horrela jokatzea interes orokorreko arrazoietan oinarrituta dagoela justifikatuta baldin badago; arrazoi horien artean ezin dira egon izaera ekonomikoko betekizunak, tokiko produktuetarako erreserbak edo merkatuan existitzen den eskaria.
Ofiziozko beste espediente bat ere abiarazi da, hirietako eta hiriarteko errepideetan abiadura murrizteko gailuak instalatzeak eragindako arazoei dagokienez. Espedientea Eusko Jaurlaritzako Segurtasun Sailaren mendeko Euskadiko Bide Segurtasuneko Batzorde aurrean bideratu da, kontsulta erakunde gisa; izan ere, batzordearen betebeharra bide segurtasunean eragina daukaten eskumenak dituzten administrazio publikoen koordinazioa erraztea eta arloa hobetzea bultzatzea da, bide segurtasun eta zirkulazioari lotutako entitate publiko eta pribatuen parte hartze eta topaketaren bitartez.
5. Herritarren eskubideen egoeraren balorazioa
Administrazioak ez jarduteak administrazioaren jarduna gidatu behar duten printzipio nagusien haustura dakar, Sektore Publikoaren Araubide Juridikoaren urriaren 2ko 40/2015 Lege berriko hirugarren artikuluarekin bat etorriz. Zehazki esateko, herritarrentzako zerbitzu eraginkorraren printzipioei buruz ari gara, baina baita parte hartze, objektibotasun eta gardentasun printzipioei buruz ere. Aurkezten dizkioten eskaerak izapidetzen ez dituen edo behar bezala izapidetzen ez dituen administrazioak (egokitzen diren izapideak eta legezko betekizunak aurretik bete badira) nekez adierazi ahal izango du zerbitzatu behar dituen herritarren zerbitzura dagoenik bere jarduera. Publikoa denak gure eguneroko bizitzako eremu guztiei eragiten die, nabarmen, eta, ondorioz, euren jarduera eraginkorra izan dadila eska dakieke herri-administrazioei.
Beste ikuspuntu batetik erreparatuta, eta aipatutako legearen hirugarren artikuluan jasotako printzipio orokorren plano berean, herritarren eskubidea da administrazio publikoek jardun administratiboa garatzean legea eta zuzenbidea errespetatuz jokatzea itxarotea, asmo onez eta bidezko konfiantzaz printzipioak erabat errespetatuz. Legezkotasunaren printzipioari dagokio administrazio jardun oro, eta alderdi zehatz bat dauka, garrantzia duelako udalerri bateko herritarrek jasotzen dituzten zerbitzuetan eta udalen auto antolaketarako ahalmenean; araudi eta ordenantzen bitartez tokiko bizitzaren maila guztiei eragiten dien jardun eta zerbitzuen edukia zehazten dute, eta horiek betetzea bereziki zaindu behar da.
Argi dago ahalegin handia egin behar dela legea betetzeko eta administrazioaren antolakuntza administrazio publikoaren eskumenen barruko esparru material guztietan etengabe ageri diren eskaera berrietara egokitzeko. Ondorio guztietarako, herritarren zerbitzuetara bideratutako jardunen zerbitzu publikoen prestazioa funtsezkoa da, eta administrazioaren betebehar oro inspiratu behar du; herritarren eskaerak ez dira administrazioaren jardunerako karga gisa hartu behar. Horren haritik, administrazioaren engranajea etengabe egokitu behar da; izan ere, batzuetan ez dago informazio nahikorik, administrazio erakundeek garatzen dituzten funtzioak ez daude argi, giza baliabide eta baliabide materialak eskasak dira eta emandako eskumenen edukia ez da argia, eta horren ondorioz herritarren eskubideak baliatzea ezinezkoa izaten da.
Testuinguru horretan, herritarrek egindako gardentasun eskaerak aipatu behar dira, eta administrazio publikoek aitzakiarik gabe onartu behar dituzte, ez soilik legeak hala agintzen duelako, baita demokrazia gobernu forma gisa izateko gardentasuna ezinbesteko ardatza delako. Herritarrek informaziorako daukaten eskubidea gizarteak geroz eta gehiago eskatutako gai bat da, eta, aldi berean, gobernu arduratsuen betebehar bat ere bada; hala, diseinatutako politiketan baliabide erraztaileak ezarri behar dituzte, benetan ezartzeari erabateko lehentasuna emateko. Lidergoa hartu eta adibidea emateko norabide politikoa beharrezkoa da, eta informazio publikora sarbide erraza eta gardentasuna izateko politika publikoek antolaketa osoa modu koordinatuan eta zeharkakotasunez inplikatu behar dute, benetan eraginkorra izan dadin; hala, giza baliabideak eta baliabide materialen multzoa behar bezala eta benetan planifikatuta ez badago, ez da benetan eraginkorra izango.
Aurreko ekitaldiko memorian azaldu genuen moduan, Gardentasun Legea benetan eraginkortasunez aplikatzeko era askotako neurriak hartu behar dira, antolakuntza, edukiak sortzeari dagozkionak eta euskarrietara egokitzea, etab. Hala ere, iaz jaso bezala, webguneei azkar erreparatu eta azaleko azterketa bat egin ondoren, begiratu bakarrean, oso kezkagarria iruditu zaigu, oro har, udaletan antzematen diren gabeziak, tamaina askotako administrazioak eta administrazio ugari diren aldetik. Gai horietan guztietan tematzen jarraitu behar dugu, oraindik erabiltzen diren inertziek ez dutelako indarrean dagoen araudiaren espiritua eta betebeharrak integratzea ekarri.
Hala, herritarrek gai publikoetan parte hartzeko oinarri gisa informazio publikora sarbidea izatea zailtzen duten jardun horien adibide bat jartze aldera, udal araudiak eta ordenantzak publikoki ikusgai jartzea aipatu behar da. Udal askok araudi eta ordenantzen hasierako onarpenari dagokion iragarkia jartzen dute webgunean, baina, hain zuzen ere, interesatuek alegazioak edo iradokizunak aurkezteko epea zabaltzea xedetzat duen proiektuaren testua ez da plazaratzen. Jokatzeko modu hori 19/2013 Legearen 7 e) artikuluaren aurkakoa da, artikulu horrek sektore legediaren arabera jendaurrean aldi batez jarri beharreko dokumentu guztiak argitaratu beharra eskatzen baitu. Euskadiko Toki Erakundeei buruzko Legean, araudi eta ordenantzak argitaratzeko betebeharra indarrean sartzea atzeratu egin da, bosgarren xedapen iragankorrean jaso bezala, baina aipatutako oinarrizko gardentasun legedian jasotako gutxieneko betebeharrak aplikatu behar dira.
Bestalde, toki administrazioaren esparruan (jasotako irizpide orokorrak beste administrazio maila bati ere aplikatu ahal zaizkion arren), apirilaren 7ko 2/2016 Lege berrian (Euskadiko Toki Erakundeei buruzkoa) informazio publikora sarbidea izatea arautzeko printzipioak aipatu ziren, eta honako hau nabarmendu zen: “informazio publikoa eskuratzeko eskubidea –toki-botere publikoen eta erakunde horien arduradun publikoen kontu-ematearen kontrol demokratikorako beharrezko den aldetik“ (62.3. artikulua). Hola, jokatzeko jarraibide eta irizpide hauek finkatzen dira:
• Legeriak ezartzen dituen mugak era murriztailean interpretatuko dira.
• Informazioa ukatzen denean, ebaluatu beharko dira, alde batetik, aipatzen diren interes publiko eta pribatuari eragindako ustezko kalteak, eta, bestetik, eskatutako informazioa zenbateraino den garrantzitsua edo adierazgarria, eta zenbateraino den beharrezkoa, objetiboki, gobernuaren ekintzaren kontrol demokratikoa egiteko.
• Prozedurak antiformalismoan eta garapen-samurtasunean oinarrituko dira.
• Eskubide hori berariaz ukatzen denean –gardentasunaren oinarrizko legerian aurreikusitako mugak aplikatzearen ondorioz– arrazoibideak oinarri sendoagoak izan beharko ditu.
Euskadiko Toki Erakundeei buruzko Legearen aplikazioarekin jarraituz, indarrean sartu zenetik igarotako denbora laburrean, igorritako kexen edukira praktikoki aplikatuz printzipio orokorren definizioan udal eskumenak zehazteko legean antzemandako ahalegina eta eskumen propioen zerrendaren xehetasun maila aintzat hartu behar dira; horrez gain, nahitaez eskaini beharreko zerbitzuei dagokienez, toki mailako oinarrizko legedian aurreikusitakora jo behar da (97. artikulua). Bestalde, berrikuntza gisa interesgarria da, printzipioak diren aldetik, tokiko araugintza ahala eta politika publikoak informatu behar dituzten udalerri bateko herritarren eskubide, betebehar eta arduren gainean legeak egindako aipamena. Askotan, planteatutako kasuen kasuistikak logika eta arrazoia erabiltzea eskatzen du; horretarako, araudi hau erabilgarria izango da, printzipio orokorrak eta herritarren eskubideak eta betebehar korrelatiboak testuinguruan kokatzeko orduan.
Udalek tokiko interes publikoko gaiak antolatzeko eta kudeatzeko erabateko autonomia daukate, ordenamendu juridikoaren barruan (Euskadiko Toki Erakundeei buruzko Legearen 9.1. artikulua). Besteak beste, espazio publikoetako elkarbizitza harremanen ordenaziorako eta kudeaketarako eskumenak xedatzen ditu (Euskadiko Toki Erakundeei buruzko Legearen 17.1.2. artikulua). Bada, gai hori udalak komenigarritzat jo bezala arautu ondoren, kasuan kasuko ordenantzaren bitartez, udal administrazioak zein eraginpeko pertsonek edo onuradunek araua errespetatu eta betearazi egin behar dute, lehenago maila orokorrean aipatu bezala. Aipatutako betebehar eta erantzukizunekin batera, herri horretako herritarrek gai publikoetan parte hartzeko eta udal araubidea bete dadin eskatzeko eskubidea dute, legeetan eta ordenantza edo araubideetan ezartzen denaren arabera (Euskadiko Toki Erakundeei buruzko Legearen 43. eta 44. artikuluak).
Horren haritik, espazio publikoan terraza eta mahaiak edo ezohiko azoketan instalazio desmuntagarriak jartzea kexa ugari sorrarazten ari da ez soilik jabari publikoa okupatzeko emandako baimenetako baldintzak betetzen ez direlako, baita emandako baldintzak benetan betearaztean eskumena daukaten agintariek beste alde batera begiratzen dutelako, edo udal araudia bera aplikatzeari uzten diotelako, edo ordenantza legearekin bat etorri gabe interpretatzen dutelako. Azokei dagokienez, “tradizioaren” indarraz eta “beti egin izan da horrela” dioen esaldia aitzakia gisa erabilita, irizpide baztertzaileak erabiliz (esaterako udalerrian bizitzea edo antzinatasuna) eta zuzenean esleitzea debekatzen duen araudi berria ez da betetzen ari.
Beste alde batetik, udalerri bateko herritarren betebehar eta erantzukizunen artean jabari publikoaren gaian jaso da “udal ondarea, azpiegiturak eta udal zerbitzuak zentzuz eta egoki erabiltzea, eta haiek kontserbatzen eta berreskuratzen laguntzea. Era berean, udal ekipamenduak eta zerbitzu publikoak –bide-seinaleak eta hiri-altzariak barne hartuta– errespetatu beharko dituzte, baita haiek berreskuratzen eta kontserbatzen lagundu ere” (Euskadiko Toki Erakundeei buruzko Legearen 44.1.d) artikulua). Horrez gain, udalek udal ondasunak zaintzeko betebeharra eta erantzukizuna daukate, kontserbazio eta hobetzeko neurri guztiak hartuz, eta helburuarekin bat ez datozen erabilerak debekatzeko oztopoak kenduz.
Azkenik, zerbitzu publikoen prestazioen gaineko erreferentzia labur bat . Herritarrek zerbitzuen prestazioan kalitate eta exijentzia maila gero eta altuagoak eskatzen dituzte, funtsezkotzat jotzen ez diren zerbitzuetan ere. Udalek zerbitzu publiko horien kalitate maila zehazteko eskumena daukate, baina komenigarria da oinarrizko edo gutxieneko estandar batzuk finkatzea, modu objektiboan har daitezkeen parametro eta beharrizan finkatuen arabera, bai zerbitzuak antolatu eta planifikatzeko, bai herritarrek ezagutzeko.